Deze route sluit aan op De Fortenroute bij het aquaduct bij Uitwijk. Let op bij de oversteek nabij het gemaal in Meeuwen. Hier moet je niet alleen oversteken, maar ook een klein stukje over de weg lopen met je kano/kajak. Na 200 meter ‘klunen’ kun je het water weer op. Watergemaal Hagoort is tegelijk een interessante tussenstop om even van dichtbij te bekijken. Dit gemaal zorgt voor het op peil houden van het water in het achterliggende polderland.
Evenwijdig aan de Bergsche Maas loopt het Noorderafwateringskanaal. Daar begint deze tocht, nabij De Peerenboomse Haven. Het heen-en-weertje schampt en doorkruist de dorpen Dussen, Meeuwen en Babyloniënbroek. Het is een vrij open traject, dwars door de Brabantse polders. Ken je de omgeving van een wandel- of fietsroute? Dan verbaas je je over deze tocht, want je komt op plekjes die anders voor je verborgen blijven. Kenmerkend zijn de prachtige vergezichten. Soms letterlijk tussen de poten van het grazende vee door. Bijna was dit een ‘vergeten’ route, maar gelukkig op tijd herontdekt! Het is een pareltje van een route die zeker niet mag ontbreken in jouw te-varen-routes planning!
Let op: op deze route kun je geen kano's huren en wij leveren helaas geen kano's af op locatie. Niet in het bezit van een eigen kano? Kies dan een route die start bij een punt waar je kano's kunt huren: Jachthaven Van Oversteeg in Werkendam of DOCKS vissershang in Hank. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de kano.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Het rondje om Almkerk is 12 km varen, maar wil je echt niets missen, neem dan de route naar Giessen ook nog even mee en vaar van fort naar fort!
De route over de Alm gaat langs opmerkelijk erfgoed en ligt tussen Fort Altena en Fort Giessen. Op de driesprong van de watertjes, nabij het pittoreske dorpje Uitwijk, passeer je een aquaduct. Dit, inmiddels gemeentelijke monument, werd in de jaren 60 van de vorige eeuw aangelegd om twee peilgebieden te kunnen scheiden. Hier is een botenoverzet aangebracht, zoals ook noordelijk van Fort Altena bij Uppel. Met een botenoverzet werd een onderhoudsboot over de stuw getakeld. Voor je kano heb je iets dergelijks niet nodig, maar het is wel bijzonder om een zeldzaam landschapselement als dit op deze tocht maar liefst twee maal tegen te komen.
Nog even terug naar het aquaductje: het gaat er op dit kruispunt maar net om welke kant je op wilt varen. Je tilt je kano in de juiste vaargeul en kun je route vervolgen. De route volgt voor een groot deel rivier de Alm, die in de Romeinse tijd aftakte van de Waal.
Op de stroomrug zijn Romeinse artefacten teruggevonden. Vanaf de middeleeuwen was de Alm een zijarm van de Maas. De Alm staat tegenwoordig niet meer in directe verbinding met de grote rivieren.
Je start bij Fort Altena en kunt dwars door de polder tot vlakbij Fort Giessen varen. Beide forten maken deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie; een 85 kilometer lange linie met 45 forten, 6 vestingen en 2 kastelen. Het is het grootste rijksmonument van Nederland waar ook Fort Steurgat, Fort Bakkerskil, Slot Loevestein, Fort Vuren en de vestingsteden Woudrichem en Gorinchem deel van uitmaken.
Je bent van harte welkom in de brasserie op vrijdag, zaterdag en zondag van 10.30 tot 17.00 uur.
Let op: op deze route kun je geen kano's huren en wij leveren helaas geen kano's af op locatie. Niet in het bezit van een eigen kano? Kies dan een route die start bij een punt waar je kano's kunt huren: Jachthaven Van Oversteeg in Werkendam of DOCKS vissershang in Hank. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de kano.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Op deze route treft u bijzondere monumenten aan. We hebben er een aantal uitgelicht en op de kaart aangegeven met een donkerblauwe ster.
NIEUWENDIJK
’t Kasteeltje
Alexander den Dekker laat in 1953 in Nieuwendijk een huis bouwen op de hoek van de Rijksweg en de Buitendijk, in de volksmond wordt het al snel ’t Kasteeltje genoemd vanwege de statige uitstraling van het pand. Den Dekker bezit veel grond in Nieuwendijk en de wijde omtrek. Bij de bouw wordt in het pand een pachtkamer met kluis ingericht, zo kan de pacht die de pachters komen betalen direct veilig in de kluis worden opgeborgen. Het familiewapen van Den Dekker hangt boven de schouw. Uit het geslacht Den Dekker stammen vele bestuurders; zo is Alexander dijkgraaf van één van de vele waterschappen. Hoewel de naam misschien anders doet vermoeden, is een dijkgraaf geen adellijke titel, maar iemand die waakt over de veiligheid van de dijken. Daar moet deze dijkgraaf veel vertrouwen in hebben gehad, bij de watersnoodramp van 1953 had het water immers nog tegen de Buitendijk gestaan.
ALMKERK
’t Hulpgat
De naam op de boerderij bij de gelijknamige camping vindt zijn oorsprong in de negentiende eeuw. Hulpgaten zijn bedoeld om bij een watervloed het water snel weer op het buitenwater te kunnen lozen. De hulpgaten zijn op meerdere plekken in de dijk aangelegd en herkenbaar omdat de dijk daar iets lager is. ’t Hulpgat ter hoogte van de camping kon in de 19e eeuw haar water lozen op het buitenwater via de Papsluis van 1815 in Nieuwendijk.
UPPEL
Botenoverzet
De botenoverzet is gebouwd bij de ruilverkaveling rond 1960. Ze werden gecombineerd met een stuw. Botenoverzetten komen nog maar zeer weinig voor, zijn zeer karakteristiek en vormen een opmerkelijk beeld in het landschap. Ze zijn bedoeld om de onderhoudsboot over de stuw te kunnen tillen.
Op deze route treft u een aantal waterlopen aan. We hebben er een aantal uitgelicht en op de kaart aangegeven met een aquablauwe ster
DUSSEN
Kornsche Boezem
Het in de Kornse Boezem verzamelde water werd in de middeleeuwen via de Kornse sluis naar buiten uitgeslagen, rechtstreeks de Biesbosch in. Een boezem is bedoeld om polderwater op te vangen en via een sluis te lozen op een rivier of buitenwater zoals hier naar de Biesbosch.
Wiel
De boerderij Dijk en Wielzicht aan de dijk tussen Almkerk en Dussen is een rijksmonument. De boerderij doet zijn naam eer aan, naast de boerderij ligt een wiel. Deze wielen langs dijken herinneren altijd aan dijkdoorbraken in het verleden. Ook vlakbij de watertoren in Uppel ligt een wiel langs de dijk.
Op deze route treft u gemalen en sluizen aan. We hebben er een aantal uitgelicht en op de kaart aangegeven met een gele en rode ster.
Door het graven van de Bergsche Maas zijn begin twintigste eeuw drie bijzonder fraaie gemalen gebouwd ‘in gevolge de wet tot verlegging van den Maasmond’.
Het gemaal de Drie Sluizen in Nieuwendijk ontving het water van drie aanvoerkanalen vanuit drie boezems. Aanvankelijk was het een stoomgemaal, maar in 1935 is over gegaan op elektrische bemaling tot aan de ruilverkaveling in de jaren zestig. Het stoomgemaal wordt nu bewoond, net als de woningen die ooit werden gebouwd voor de machinist, de machinestoker en de stoker.
Het gemaal Bleekkil-Oostkil in Hank pompte het water weg door middel van elektriciteit en niet zoals gebruikelijk in die tijd met stoom. Zo kreeg Hank al aan het begin van de twintigste eeuw haar eigen elektriciteitscentrale. In de omliggende poldertjes werden 21 pompgemaaltjes gebouwd die werden aangedreven door elektriciteit van het gemaal. Op Buitendijk 140 staat nog zo’n pompgemaaltje uit 1902. Andere pompgemaaltjes staan verscholen in het bos langs het Akkerpad en bij de haven van Vissershang. Langs de dijk aan het Steurgat staan nu twee moderne gemalen. Aan weerszijden van het gemaal Bleekkil liggen de Vierbanse en de Hillegatse sluis. De Vierbanse sluis ligt naast pompgemaaltje op Buitendijk 140 en is nog nauwelijks zichtbaar. Op de HIllegatse sluis prijkt het jaartal 1699, het is daarmee één van de oudste gemetselde bouwwerken in de dijk van 1646.
Wie even afstapt bij het haventje aan de Peereboom ziet een glimp van de Bergsche Maas, het grootse waterwerk uit de 19e eeuw. De polderwerkers zwoegden voor de verlegging van de Maasmond nog met schop en kruiwagen. Het stoomscheprad-gemaal aan de Peereboom werd net als de andere gemalen in Hank en Nieuwendijk in gebruik genomen in 1902 en deed dienst tot de ruilverkaveling. Van het complex resteert alleen nog de machinistenwoning, het gemaal is in de jaren tachtig gesloopt.
Op deze route treft u een aantal molens aan. We hebben er een aantal uitgelicht en op de kaart aangegeven met een groene ster
Molens
In de polders langs de drie dijken staan een aantal watermolens; de Vervoornemolen, de Zuid-Hollandse molen, de Noordeveldse molen, de Doornse molen, de Zandwijkse en Uitwijkse molen. Bij de Zandwijkse en Uitwijkse molen staat langs het Liniepad ook nog het Rijswijks gemaaltje. Het is gebouwd na het afbranden van één van de zeven molens van de Zevenbansche Boezem. De molens maalden met windkracht onze polders droog, maar verloren in de jaren zestig van de vorige eeuw voorgoed hun functie. Draaien kunnen de molens nog wel, maar dat is meer voor de sier. Zie je de wieken draaien in de wind? Stap dan gerust even af, de molenaars vertellen graag over hun molen.
Op deze route treft u militair erfgoed aan. De forten staan op de kaart aangegeven als startpunt
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Terwijl de dijken in de voorbije eeuwen zijn gebouwd om het water te weren, passeer je onderweg ook delen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie met militaire monumenten die het water omarmden. Bijzonder is de Papsluis op de fietsdijk nabij Fort Bakkerskil. Deze sluis uit 1815 ligt als een vis op het droge, midden in het polderlandschap en herinnert zo aan de tijd dat de Biesbosch nog niet zo ver was ingepolderd. De Papsluis is de meest zuidelijke inlaatsluis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze waaiersluis kon zowel bij hoog als laag Biesbosch water worden opengezet om het land onder water te kunnen zetten (inunderen). Fort Bakkerskil is gebouwd om de Papsluis te beschermen en ligt op schootsafstand van de sluis. Fort Altena is het grootste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het oudste deel is gebouwd in 1847. Zowel Fort Altena als Fort Bakkerskil zijn nu oases van rust waar het op het terras goed toeven is. Maar ooit vonden hier in tijden van oorlogsdreiging de soldaten onderdak. Nog een bijzonder onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn de betonnen schuilplaatsen die zijn gebouwd vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Ze boden onderdak aan soldaten die in het open veld liepen.
Nieuw, nieuwer, nieuwst 1461, 1646, 1970
De Sint Elisabetsvloed van 1421 maakt van grote delen van de Biesboschlinie één grote binnenzee. Het landschap in de wijde omgeving ligt er troosteloos bij. Pas rond 1450 valt een deel van het land droog, zodat begonnen wordt met de inpoldering van het gebied door de aanleg van een nieuwe dijk vanaf Woudrichem via Werkendam naar Dussen. De dijk is in 1461 gereed en krijgt vele verschillende namen, zoals de Oude Zeedijk in Dussen. Nog altijd vormt de dijk de grens tussen zeeklei en rivierklei.
Maar ook na de aanleg van deze dijk blijven de polderwerkers en de boeren het land terugwinnen op de zee. Zo wordt in 1646 de ‘Nieuwe’ dijk aangelegd vanaf de Schans in Werkendam via Hank verder richting Dussen. Langs de nieuwe dijk ontstaan daarna de dorpen Nieuwendijk en Hank.
Voorlopig sluitstuk van de inpoldering van dit deel van de Biesbosch is de aanleg van de Steurgatdijk tussen Werkendam en Hank bij de ruilverkaveling van de Oostwaard. De Bruine Kil, de Bakkerskil, Bleeke Kil en Oostkil worden in de jaren zestig van de twintigste eeuw afgesloten. En zo verdwijnen eb en vloed uit het gebied, maar de sporen van het water zijn nog altijd terug te vinden op de drie dijken van het herwonnen land.
Je kunt een (elektrische) fiets huren bij verschillende verhuur-locaties. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de fiets.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Fietsen & Verhalen langs de Linie
Je bent in het meest zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Je vindt hier de grootste verzameling schuilplaatsen uit WO1 van Nederland. Lange tijd waren vele van deze schuilplaatsen niet zichtbaar aanwezig in het landschap. Sommige waren zelfs geheel verdwenen onder de grond. Boeren die zo’n schuilplaats kwijt wilden, groeven een gat en daar werd de sta-in-de-weg ingekieperd. Andere gebruikten het als varkenskot of maakten van losse delen een bloembak.
Rond 2009 werden de schuilplaatsen, en de historische waarde ervan, herontdekt. Erfgoed Altena pakte het project om de schuilplaatsen zichtbaar te maken enthousiast op. Geholpen door Arie Schouten van de Menno van Coehoorn Stichting en gedreven door Kees van Maastrigt (die een boek schreef over de mobilisatie in deze streek), werden meer schuilplaatsen ontdekt die samen met de forten, luisterputten, sluizen en loopgraven de WO1 linie vormden; een unieke manier van landsverdediging. Delen van het land konden worden geïnundeerd, ofwel onderwater worden gezet om de vijand tegen te houden. In WO1 is Nederland neutraal gebleven en was het leger wel gemobiliseerd, maar niet in oorlog. In WO2 is Nederland vijf jaar bezet geweest door het Duitse leger.
Meer weten over de Nieuwe Hollandse Waterlinie? Bezoek dan Fort Giessen en het daarnaast gelegen educatiepark. Check vooraf de actuele openingstijden op www.forten.nl
Je kunt een (elektrische) fiets huren bij verschillende verhuur-locaties. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de fiets.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
We leggen ons oor te luister bij fragment 6 van de audiotour:
Intussen ... op het militair bureau ...
Het militair bureau in Uitwijk was niet het enige in de streek. Ieder dorp langs de linie had een militair bureau. Er werkten ambtenaren die schrijvers werden genoemd. Zij regelden er zaken voor de gelegerde militairen, zoals bijvoorbeeld verlof en de soldij (het salaris).
Op het militair bureau was bekend welke soldaat waar te vinden was. Misschien op een fort, in de boerenschuur aan de Koppel, in een kampement of zelfs ingekwartierd bij burgers. Brieven van thuis konden snel op de plaats van bestemming afgeleverd worden.
Op zo’n militair bureau werkte ook altijd een telegrafist. Met een telegraaf, die tekens omzette in een elektrisch aan-uitsignaal, werd informatie zonder tijdsverschil over grote afstanden verstuurd; het telegram.
Niet altijd werd gebruik gemaakt van zulke moderne technieken. Op elke plaats waar een commandant gelegerd was, vond je ook een duivenpost. Mede omdat er nog niet overal telefoonkabels aangelegd waren, was de postduif juist een veelgebruikte vorm van communicatie. Het versturen van een ansichtkaartje is iets van alle tijden. Een week na het begin van de mobilisatie stuurde een soldaat al zijn eerste kaart naar huis. In telegramstijl, dat wel, en hij deed dat om er zoveel mogelijk informatie op te kunnen zetten.
Oostwaardpad 23 km (in te korten naar ommetjes van 7,5 km, 8,5 km en 15 km)
Soms denk je alle plekjes in je eigen omgeving wel zo’n beetje te kennen. Hoe verrassend is het dan om toch iets nieuws te ontdekken! En niet zomaar iets, maar iets waar je graag anderen ook mee naartoe wilt nemen omdat het zo’n grote indruk op je heeft gemaakt.
Dat soort plekjes vind je langs het Oostwaardpad; een wandelroute over boerenland in de Oostwaard aan de rand van Nationaal Park De Biesbosch. De route loopt langs en over akkers en kreken. Je wandelt, verwondert je en vaart met een trekpontje over het watertje Bakkerskil.
Elke keer dat je de route loopt, is het uitzicht anders. De akkers zijn nog kaal, net ingezaaid, staan vol gewassen of er is net geoogst. Je ziet de boeren zwoegen en ploegen.
Geniet van de flora en fauna in het uitgestrekte landschap en raak ontroerd door sprookjesachtige stillevens waar je zomaar in terecht komt tijdens deze wandeling.
De route over het Oostwaardpad brengt vooral rust. Wanneer je ontspannen wilt wandelen door een prachtig natuurgebied, dan moet je écht dit stukje van de Biesboschlinie gaan ontdekken.
Soms duikt ineens een ree op aan de rand van een akker of er zwemt een bever in een watertje. Je weet natuurlijk nooit waar en wanneer. De natuur is onvoorspelbaar en onvoorstelbaar mooi. Dat is wat de Oostwaard zo aantrekkelijk maakt voor rustzoekers en natuurliefhebbers.
Meer informatie over de Oostwaardroute, en meer routes over het boerenland, lees je in de folder van de Agrarische Natuur Vereniging. Houd er rekening mee dat de route bij veel regenval erg modderig kan zijn.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Werk aan de Bakkerskil, of kortweg Fort Bakkerskil, is één van vier forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de Biesboschlinie. Het fort diende als bescherming van de zuidelijk gelegen inundatiesluis, de Papsluis. Deze zette delen van de Biesboschlinie onderwater met als doel het politieke en economische hart van ons land te beschermen.
Wie Fort Altena van boven bekijkt, ziet iets opmerkelijks dat we te danken hebben aan Napoleon. Hij legde een weg om het fort heen, de huidige A27 kon deze bocht niet maken en loopt nu dwars over het fortterrein. Het oudste deel van het complex is het torenfort. Ronde muren zijn namelijk sterker dan rechte muren en beter bestand tegen beschietingen. Om het torenfort lag een gracht. De contouren hiervan zijn in de bestrating voor de ingang van het torenfort aangebracht. Fort Altena is het langste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, 420 meter lang!
Voor de bouw van fort Giessen werd een tijdelijk smalspoorlijntje aangelegd om bouwmateriaal aan te voeren. Dit kwam per schip via de Maas bij Andel.
Dit fort ligt als één van de weinige forten buiten het inundatiegebied. Dat komt omdat het fort op een stroomrug gebouwd is. In het op het eerste gezicht vlakke polderlandschap komen stroomruggen voor die één tot twee meter hoger liggen dan de rest van de polder. Om als vooruitgeschoven post de artillerie op afstand van Woudrichem en Loevestein te houden, werd fort Giessen op zo’n stroomrug gebouwd.
In dit fort wordt nu gewoond, maar in tijden van mobilisatie bood het plaats aan 184 soldaten en 1 wasvrouw. Voor haar was een apart vertrek gereserveerd.
Soldaten die op het fort gelegerd waren, mochten culturele voorstellingen bijwonen in het dorp Werkendam. Leden van De maatschappij tot Nut van ’t Algemeen mochten elk drie militairen meenemen. Er ontsproten liefdes tussen de jongelingen. Zo trouwde Pieter Post uit het Friese Moddergat een Werkendamse schone. De dochter van dit echtpaar is een bekendheid geworden op de Nederlandse televisie. Grietje Post blijft voor altijd verbonden met het programma Man bijt Hond
In de volksmond wordt deze eeuwenoude vestingstad Woerekum genoemd. Het ligt op een strategisch punt aan de samenvloeiing van de Maas en de Waal op de grens van Zuid-Holland, Gelderland en Noord-Brabant.
De stad ontstond op een oeverwal van de rivier (de huidige Hoogstraat). Onder de naam UUalricheshem wordt rond het jaar 866 voor het eerst geproken over het huidige Woudrichem. De vesting is nog grotendeels in takt. Het is onmogelijk om er te verdwalen, met de grote 16e eeuwse toren als ijk- en middelpunt van de stad.
Er zijn twee inundatiesluizen in de Biesboschlinie. Inunderen is het opzettelijk onderwater zetten van land. Het water was diep genoeg om er niet te kunnen lopen en te ondiep om er te varen. De linie kreeg de titel: het geheime wapen van Nederland, maar werd teniet gedaan doordat aanvallende troepen niet langer over land, maar ook door de lucht kwamen.
Je kunt een (elektrische) fiets huren bij verschillende verhuur-locaties. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de fiets.
Overzicht van al onze routes in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
‘Dorpen en polders in weidsheid omsloten’
GPX - Een dijk van een fietstocht
Wat is een eiland zonder dijken?
Onvoorstelbaar toch? En precies daar ben je!
Op een eiland, omringd door rivier- en oude zeedijken.
Het unieke aan deze tocht is dat 99,9% van de tijd over de dijk gaat. En wel over de mooiste dijken van Nederland! Je komt door ondermeer de historische vestingstad Woudrichem en langs een van de grootste binnenvaarthavens in Europa. Geniet van stoere vergezichten op de aldoor veranderende rivieren, het zicht op het kasteel waar Hugo de Groot uit wist te ontsnappen, de eeuwenoude molens en de monumentale boerderijen.
Alleen via een brug of een veerpont is de Biesboschlinie te bereiken. Vaak heb je er niet eens erg in dat je over het water hiernaartoe bent gekomen. Pas wanneer je hier bent, vallen je wellicht de vele dijken op. Ze meanderen mee met de rivieren en wanneer je eroverheen fietst, biedt een dijk je een prachtig podium om van het uitzicht te genieten.
Tijdens het rondje door de Biesboschlinie heb je uitzicht over de Merwede, de Maas, het Heusdens Kanaal, de Bergsche Maas en de kreken in Nationaal Park De Biesbosch: Jeppegat en Steurgat.
Start waar je wilt en maak je eigen reis door de Biesboschlinie.
Speciaal voor de Pontjesdagen heeft voet-fietsveer Boven 't Gat een kunstroute gemaakt. Deze route brengt je via de pontjes langs alle beelden van Altena.
Je kunt een (elektrische) fiets huren bij verschillende verhuur-locaties. Neem contact op met de desbetreffende partij voor de beschikbaarheid en het huren van de fiets.
Ode aan het eiland
Sonnet van Altena
Waar de rivieren uw grenzen bewaken
waar pont of brug aarz´lend toegang verleent
waar harde werkers nooit arbeid verzaken
daar waar om stormvloed en ramp werd geweend
Graven en ridders bewoonden uw velden
Bouwden hun blokhuis en eisten er tol
Gij liet zich in de annalen vermelden
waardig, maar soms ook als deugnietenhol
Nu wordt, mijn Altena, enkel genoten
van alle schoonheid die gij altoos biedt
Dorpen en polders in weidsheid omsloten
Nooit meer een front in het opmarsgebied
Vijand en tolheffers hebt ge verstoten
Voltreffer, kleiland, robuust als graniet!
© Lizzy van Pelt